Dzisiejszy wpis powstał na podstawie raportu Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska i dotyka spraw dla społeczeństwa bardzo ważnych, a mianowicie kwestii SMOGU.
Z pełną treścią raportu można się zapoznać na stronach GIOŚ. W niniejszym artykule napiszę o przyczynach smogu oraz o wartościach wskazujących na ich przekroczenia.
W corocznym raporcie GIOŚ dotyczącym jakoś powietrza analizowane są substancje dla których UE określa wartości normatywne stężeń w powietrzu. Są nimi:
dwutlenek siarki (SO2),
dwutlenek azotu (NO2),
tlenek węgla (CO),
benzen (C6H6),
ozon (O3),
pył zawieszony PM10; ołów (Pb), arsen (As), kadm (Cd), nikiel (Ni) i benzo(a)piren (B(a)P) w pyle zawieszonym PM10 oraz pył zawieszony PM2,5.
Wartości dopuszczalnych stężeń zanieczyszeń zostały podane w Dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady i są obowiązujące od 2008 r. dla Państw Członkowiskich.
W dzisiejszym wpisie skupię się na przekroczeniach spowodowanych przekroczeniami stężeń pyłu zawieszonego PM10.
Przyczyny wystąpienia smogu w Polsce
Polska od lat zmaga się z problemem smogu, zwłaszcza w okresach jesienno-zimowych, gdy zaczyna się sezon grzewczy. Choć sytuacja stopniowo się poprawia dzięki regulacjom, programom rządowym oraz rosnącej świadomości społeczeństwa, problem wciąż pozostaje poważny w wielu regionach.
Z przekroczeniem mamy do czynienia, jeżeli stacje pomiarowe odnotowują stężenia substancji większe niż zakłada rozporządzenie. Dopuszczalny poziom pyłu zawieszonego PM10 w roku kalendarzowym wynosi 40 μg w pomiarze 24 godzinnym 50 μg.
W raporcie GIOŚ główną przyczynę przekroczenia wskazano odziaływanie emisji związanych z indywidualnym ogrzewaniem budynków. Przekroczenia średniego dobowego stężenia pyłu zawieszonego PM10 najczęściej występują w okresie zimowym. Ma to związek ze zwiększoną emisją pyłu powstającego przy spalaniu paliw stałych w celach grzewczych. Zgodnie z danymi Krajowego Ośrodka Bilansowania i Zarządzania Emisjami (KOBIZE), głównym źródłem emisji pyłu PM10 do atmosfery w Polsce są procesy spalania paliw poza przemysłem i transportem. Emisja z tych procesów stanowiła w roku 2022, dla którego dostępne są dane, około 67,6% całkowitej emisji pyłu PM10 z terenu kraju (Ministerstwo Klimatu i Środowiska 2024). W tej kategorii największy udział ma emisja z sektora komunalno-bytowego, w tym związana z ogrzewaniem budynków. Pochodzi ona z niskich emitorów, zlokalizowanych często na terenach z zabudową mieszkaniową, przez co ma ona na wielu obszarach decydujący wpływ na występowanie przekroczeń wartości kryterialnych. W ramach tej grupy źródeł emisji, poza spalaniem paliw w gospodarstwach domowych, instytucjach i obiektach handlowych, mieszczą się również spalania towarzyszące rolnictwu, leśnictwu i rybołówstwu.
Spośród źródeł związanych ze spalaniem paliw znaczący był też udział sektora transportu (ok. 4,6% krajowej emisji pyłu PM10), która w połączeniu z miejscem i sposobem wprowadzania tych zanieczyszczeń do powietrza, powoduje, że w centralnych częściach miast z gęstą siatką ulic o dużym natężeniu ruchu samochodów oraz w obrębie kanionów ruchliwych ulic, emisja z samochodów może być czynnikiem decydującym o wystąpieniu przekroczeń wartości kryterialnych dla pyłu zawieszonego PM10 (jak również dla pyłu PM2,5 i NO2). Wpływ spalania paliw w przemyśle wytwórczym i budownictwie odpowiadał za ok. 2,5% wielkości emisji PM10. Emisja pyłu PM10 z sektora energetycznego (1,5% emisji krajowej), czy procesów spalania związanych z procesami przemysłowymi (ok. 9%), między innymi ze względu na sposób wprowadzania zanieczyszczeń do powietrza (np. wysokie kominy elektrowni), położenie przemysłowych źródeł emisji w stosunku do obszarów z zabudową mieszkaniową (oddalenie) i mniej powszechne występowanie (w porównaniu z emisją z ogrzewania budynków i emisją związaną z komunikacją), mają mniejszy wpływ na występowanie przekroczeń poziomów dopuszczalnych pyłu zawieszonego PM10, niż wymienione wcześniej emisje związane z ogrzewaniem budynków i transportem samochodowym. Podobnie jak w latach poprzednich istotne znaczenie w bilansie krajowej emisji pyłu PM10 ma również rolnictwo (ok. 10,7%), które może przyczyniać się do występowania lokalnych efektów wysokich stężeń tego zanieczyszczenia. Poziom stężenia pyłu w powietrzu atmosferycznym, występujący w określonym okresie (np. roku kalendarzowym) wiąże się, między innymi, z panującymi w nim warunkami meteorologicznymi. Do czynników oddziałujących na stopień zanieczyszczenia powietrza pyłem należą, między innymi, temperatura powietrza (wpływająca np. na zapotrzebowanie na produkcję energii cieplnej, a tym samym poziom związanej z nią emisji pyłu), prędkość wiatru (niska sprzyja kumulacji zanieczyszczeń), występowanie zjawiska inwersji termicznych powietrza, ale również występowanie opadów, których brak (okresy suszy) może sprzyjać wtórnemu unosowi pyłu z powierzchni i wzrostowi jego stężenia w powietrzu również z powodu braku procesu wymywania zanieczyszczeń. Należy uznać, iż warunki meteorologiczne panujące w roku 2023 były generalnie bardziej korzystne, pod względem oddziaływania na poziom zanieczyszczenia powietrza pyłem, w porównaniu do roku 2022 i jeszcze bardziej korzystne w stosunku do roku 2021. Między innymi ten czynnik wpłynął na zmniejszenie, na przestrzeni lat, liczby sytuacji przekroczeń normy obowiązującej dla pyłu zawieszonego PM10 oraz dalszą redukcję zasięgu obszarów przekroczeń.
Do ograniczenia tzw. niskiej emisji komunalno-bytowej prowadzi szereg działań o charakterze technicznym, administracyjnym, organizacyjnym, ekonomicznym itp. Znaczące jest tu oddziaływanie programów krajowych np. programu priorytetowego „Czyste powietrze”. Istotną rolę w kreowaniu odpowiednich postaw i podejmowania odpowiednich decyzji odgrywa również poziom formalnej i nieformalnej edukacji ekologicznej.